Jouw eigen stappenplan voor ethische reflectie

Het is lang niet altijd gemakkelijk om ethische keuzes te maken. Zeker in tijden van crisis, waarin verschillende belangen naast of zelfs tegenover elkaar kunnen staan, kan het nemen van ethische besluiten een uitdaging vormen. Krijgt bijvoorbeeld het belang van de groep of het individu prioriteit? Van jongeren of ouderen? En wie of wat bepaalt dat? Aan de hand van welke aannames?

Vooropgesteld: eigenlijk kun je bijna niet spreken van ethiek ‘overboord gooien’. Er zal eerder sprake zijn van het verschuiven van ethische kaders – ervan uitgaande dat het ook in crisistijd de bedoeling is om ‘het juiste’ te doen en niet om bewust immorele beslissingen te nemen. Maar wat juist wordt geacht kan door de situatie veranderen. Je kunt dus beter spreken van morele dillema’s. Een moreel (of ethisch) dilemma ontstaat als er een botsing is tussen verschillende morele waarden. Het kiezen voor de ene waarde gaat dan ten koste van de andere waarde.

Vaak is er in de ethiek dus niet simpelweg één waarheid of één juist antwoord. Maar dat wil niet zeggen dat er geen gesprek over mogelijk is, of dat er geen ‘betere’ en ‘slechtere’ oplossingen zijn. Daarom is het essentieel om vanuit verschillende standpunten, belangen en aannames naar de situatie te kijken en daarbij concrete doelen voor ogen te hebben, zodat je hieraan kunt toetsen. Je kunt geen gedegen ethische afweging maken als je niet al deze factoren in de besluitvorming meeneemt. En dit is juist in tijden van crisis een gevaar, omdat men vaak op zoek gaat naar een snelle, eenduidige oplossing voor een probleem. Hoe kun je een dergelijke situatie nou goed aanpakken? Aangezien dit platform zich focust op ethiek binnen de farmaceutische zorg, is een beslismodel voor medisch-ethische vraagstukken wellicht geen overbodige luxe voor de lezers. Zo’n stappenplan biedt handvatten om een dilemma uit te pluizen, argumenten te ordenen en af te wegen. Er bestaan ook andere methodes om ethische vraagstukken te analyseren, maar in de kern draaien ze allemaal om het aanbrengen van structuur tijdens je eigen ethische reflectie. Heel handig dus.

Hieronder wordt het stappenplan beschreven, gebaseerd op de ethische toolkit van de KNMG.1 Je kunt deze aanpak zowel in een groepsgesprek als tijdens je eigen denkproces gebruiken.

  1. Breng het morele dilemma in kaart

Probeer een compleet beeld van de situatie te verkrijgen door vragen te stellen en hierop antwoorden te vinden. Verzamel zoveel mogelijk (onafhankelijke) informatie en ga na of er nog informatie ontbreekt. Kijk vanuit verschillende standpunten, disciplines en invalshoeken. Neem hiervoor de tijd en deel de informatie met alle belanghebbenden. Een valkuil is om te snel tot een oplossing te willen komen, zeker in geval van een vermeende crisis, als er ogenschijnlijk snel gehandeld moet worden.

  1. Formuleer een concrete vraag

Zet op papier welke morele vraag je precies wilt beantwoorden. Deze vraag moet met ja of nee te beantwoorden zijn. Neem in de vraag op welke mogelijkheden er zijn en formuleer deze zo concreet mogelijk. Zo is voor alle betrokken partijen helder welk vraagstuk precies ter tafel ligt en worden eventuele onduidelijkheden weggenomen.

  1. Breng de betrokkenen en argumenten in kaart

Bekijk wie er allemaal bij een situatie betrokken zijn, wat ieders verantwoordelijkheden zijn en welke argumenten zij aandragen voor hun (morele) standpunt. Dit kun je doen middels een groepsgesprek of individueel, en op basis van literatuur. Probeer onderliggende waarden en normen boven tafel te krijgen en maak precieze formuleringen op basis van de uitgewisselde en gevonden informatie.

  1. Weeg de argumenten af

Maak op een zo systematisch mogelijke manier een afweging tussen de aangedragen argumenten. Schat hierbij de argumenten op waarde voor de casus waarvoor je het morele dilemma wilt oplossen. Dit is een zeer belangrijke, maar moeilijke stap omdat niet altijd consensus kan worden bereikt. Het gaat er dan om wat voor dit specifieke vraagstuk de belangrijkste argumenten zijn. Om dit helder te krijgen kan een gedachte-experiment helpend zijn. Daarnaast kun je bijvoorbeeld kijken naar subsidiariteit en proportionaliteit. In de zorg betekent subsidiariteit dat je het minst ingrijpende middel moet inzetten om een bepaald doel te bereiken. Proportionaliteit betekent dat er een redelijke verhouding moet zijn tussen het ingezette middel en het doel. Ook mag er geen sprake zijn van medisch zinloos handelen – dat is niet toegestaan. Dit is het geval als een behandeling niet (meer) in het belang is van de patiënt, cliënt of consument.

  1. Neem een besluit

Als je alle voorgaande stappen hebt uitgevoerd is het tijd om een besluit te nemen en concrete afspraken te maken over de uitvoering. Wanneer je het besluit neemt breng je ook in kaart wat de gevolgen hiervan zijn en wie er verantwoordelijk is. Gezien het een moreel dilemma betreft, zal er waarschijnlijk sprake zijn van morele schade. Bedenk of en hoe je deze zoveel mogelijk kunt beperken.

  1. Evalueer het proces en de gevolgen

Na het nemen van het besluit evalueer je het denkproces en het eventuele gesprek. Zijn alle invalshoeken voldoende meegewogen, is er niets over het hoofd gezien, zijn er tekortkomingen en verbeterpunten? Agendeer deze punten voor de toekomst om het proces bij een volgend moreel dilemma te optimaliseren. Vergeet ook niet de gevolgen van de genomen besluiten te monitoren, evalueren en de koers indien nodig bij te stellen.

Tot slot: als het morele dilemma zich uitstrekt over langere tijd dan is het van belang om tussentijds de gevolgen van de genomen besluiten te blijven evalueren. In het begin van een crisissituatie is het begrijpelijk dat wordt gestreefd naar een eenduidig verhaal en ‘alle neuzen dezelfde kant op’ op basis van aannames. Echter, naarmate de tijd verstrijkt en er nieuwe informatie binnenkomt is het essentieel om open te blijven staan voor nieuwe inzichten en informatie vanuit verschillende hoeken, en deze te (blijven) onderzoeken. Zeker als er bijvoorbeeld gevolgen zijn voor de (volks)gezondheid die nadelig zijn. Blijf dus in gesprek over verschillende ethische standpunten, evalueer eerdere aannames, en durf zo nodig een andere koers te kiezen. Anders loop je het risico om afhankelijk te blijven van je ingeslagen pad, ook wel “padafhankelijkheid” genoemd.2 Eerdere keuzes worden dan niet gecorrigeerd, maar er wordt juist op verder gebouwd. Goede alternatieven worden hierdoor beperkt of zelfs onmogelijk gemaakt. En dat wil niemand natuurlijk.

Succes! Heb jij een casus waarop je dit stappenplan hebt uitgetest? Laat het ons weten.

Auteur: Inge Bevers, tekstschrijver op het gebied van (mentale) gezondheid.

Referenties

  1. https://www.knmg.nl/advies-richtlijnen/ethische-toolkit/zelf-aan-de-slag.htm
  2. Voor een recent voorbeeld van padafhankelijkheid, zie het volgende interview https://www.youtube.com/watch?v=dngC6fBLIYM