Tijdens de coronaperiode hebben ook ethici zich geroerd in het publieke debat.  Zij die een podium kregen lieten zich vaak polariserend uit over vaccinatie en maatregelen. Klinisch ethicus Erwin J.O. Kompanje daarentegen bleef in het midden en bekritiseerde zijn collega’s over hun polarisatie. Met Eef kijkt hij terug, maar ook vooruit naar de toekomst.

In de grote hal van het Erasmus MC wacht ik op de voor mij van tv bekende ethicus. Boven mij prijken de beeltenissen van bekende werknemers van het Erasmus zoals Ab Osterhaus. Kompanje hangt er niet tussen. In de verte zie ik met soepele tred een goed geklede man aankomen. We schudden elkaar de hand en ik complimenteer hem met zijn maatpak. “Ik sta bekend als de best geklede ethicus van Nederland” zegt hij lachend terwijl hij mij wijst op de lekkerste koffie van het Erasmus. Op de vraag waarom zijn foto niet in de hal prijkt antwoordt hij met een lach: “Ik ben niet belangrijk genoeg!”.

Wat vind je van ons initiatief Ethiek & Farma?

“Dit platform is highly needed! De farma heeft van oudsher een verdacht stigma, dat ze alleen maar geld wil verdienen en geen compassie kent. Terwijl er in de farmaceutische zorg veel ethische aspecten zijn, en dus ook in de farma. Ik juich het toe als iemand dit combineert. Zelf hou ik ook van toegepaste ethiek, het gat overbruggen tussen geneeskunde en filosofie.”

Heb je een tip voor de farmaceutische industrie als het om ethiek gaat?

“Als farma industrie hoef je wat mij betreft niet continu intrinsieke compassie te hebben voor patiënten. Maar het is wel belangrijk dat je op een integere manier blijft werken aan oplossingen voor patiënten voor wie er een noodzaak is. Dat is het spanningsveld. Het is dus ook belangrijk dat farmaceuten eerlijk aangeven voor wie er geen noodzaak is om een geneesmiddel of vaccin voor te schrijven. Anders krijg je het ongewenste “kalasjnikov effect’: zo van, hier heb je ons product, maar zoek het verder maar uit wat je ermee doet.”

Wat vond jij van de informatievoorziening van de overheid tijdens de coronacrisis?

“Ik ben per definitie achterdochtig. Dus ik vertrouw ook niet blind op wat de overheid zegt. Ik ben een pluizer! Ik zag dat de informatie vaak niet onderbouwd was en dat de overheid makkelijk op fouten kon worden gepakt. Hoe groter de belangen, hoe waziger de wetenschap, zeg ik altijd. Tegelijk voel ik ook niet de behoefte om me over alles uit te spreken en veel zaken, zoals belangenverstrengeling, kan ik niet overzien. Ik ben geen ethische Don Quichot. Wat mij ook zorgen baarde was de hoge mate van censuur van andere visies. Dat is een wezenlijk onderdeel van de werkelijkheid geweest. Men had het ook vaak over ‘deugers’ en ‘wappies’. Wie zijn dat eigenlijk, vroeg me dan af.”

In je blogs toon je duidelijk begrip voor vaccintwijfelaars, ‘afwachters’ noem je hen. Hugo de Jonge had destijds geen enkele begrip voor ‘afwachters’. Waarom jij wel?

Ik heb onderzoek gedaan naar het Informed Consent. Ik weet dat dat kan leiden tot een gewogen beslissing. Als je informatievoorziening niet goed is, krijg je een wankele toestemming. Bij corona werd het steeds grimmiger. Je mocht niet meer nadenken, dat werd ontmoedigd, terwijl de mRNA techniek nog in een experimenteel stadium was. De mensen die wilden afwachten begreep ik dus wel. Het gaat juist om Shared Decision Making (dat arts en patiënt samen beslissen, red.). Kritisch zijn mag. De ‘afwachters’ kregen echter de ruimte niet om af te wachten, en werden door de QR-pas zelfs uitgesloten en gedwongen tot iets waar ze meer informatie over wilden, wat niet geboden werd.”

‘Mensen uitsluiten vind ik een ethicus onwaardig’

Een andere ethicus, Heleen Dupuis, zei in november 2021 op de radio dat de groep die gevaccineerd is gegijzeld wordt door een kleine groep die het gevaar oplevert, en zij niet meer toegelaten moeten worden tot het publieke domein. Jij dacht daar anders over. Hoe kan het dat twee ethici zo van mening kunnen verschillen?

“Dat heeft denk ik meer te maken met psychologie, dan met ethiek. Misschien heeft zij dit gezegd om persoonlijke of politieke redenen. We koppelen deze mening automatisch aan haar ethische professie. Maar daar sprak denk ik de mens Heleen Dupuis. Ik sta er in elk geval anders in. Mensen willen uitsluiten vind ik een ethicus onwaardig. Misschien dachten sommige ethici dat corona een soort ebola is, en waren hun aannames verkeerd, dat kan ook. Maar ik ga uit van het grondbeginsel dat je niet mag discrimineren.”

Volgens filosoof Gerard De Vries is ethiek “inzicht geven in de gevoelens, het laten zien van de conflicten en tragedies en het getuigenis afleggen van de verscheurdheid die mensen door maken”. Ethici, is zijn kritiek, lijken tegenwoordig echter meer op ambtenaren die stellig regeltjes opstellen. Dat baart mij zorgen. Deel jij deze zorg?

“Ja dat is een terechte zorg. Ik zie dat in context met de tijd. Ik ben gewend om me eerst te verdiepen voordat ik mijn mening geef. Jonge ethici willen meer regels volgen en minder nadenken. Dit komt denk ik door veranderingen in onze samenleving. Het is een Google generatie, die gewend is geraakt om quick en dirty tot een oordeel te komen. De sociale media zijn openbaar, vluchtig en collectief. Mensen verwachten snel een antwoord. Ik ervaar een distantie, een verschil van mening, tussen generaties. Dat hoeft geen slechte ontwikkeling te zijn. Misschien is dit het moderne denken. Voor alles is een tijd.”

‘Jonge ethici willen regels volgen, denken minder na’

Op sociale media lieten niet alleen ethici, maar ook artsen zich soms agressief uit ten aanzien van ongevaccineerden. Zijn ongevaccineerden ook minder goed behandeld?

“Ik denk dat dit emotionele statements zijn geweest van deze artsen, en dat zij daar later spijt van zullen krijgen. Andere artsen en ziekenhuisdirecteuren spraken zich daar gelukkig tegen uit. Non-discriminatie is namelijk een hele belangrijke waarde in de zorg. Ook bij ziekten die je aan jezelf te danken hebt, zoals leefstijlziekten. Het is menselijk om emotioneel te reageren. Als er bij ons op de IC code zwart is, dan moeten we triage doen (kiezen wie wordt opgenomen, red.) en sommige werknemers hebben morele problemen met dergelijke keuzes. Maar ik heb in het ziekenhuis hier nog nooit discriminatie gezien.”

Tijdens corona zijn alleen de vaccins ons als oplossing aangeboden. Over leefstijl en gezond blijven hoorde je nauwelijks iets. Waarom niet denk je?

“De overheid dacht wellicht dat het makkelijker op te lossen is met een vaccin. Dat is in de gezondheidszorg de trend. Het succesmodel van de geneeskunde is snel handelen met medicatie. Leefstijlverandering is bovendien heel complex. Zelf geloof ik niet in actieve nudging (mensen overtuigen, red.), maar in passieve nudging. Als ik als veganist in een restaurant een lekker gerecht heb, denkt mijn vleesetende buurman “wauw, dat ziet er lekker uit, dat neem ik de volgende keer”. Dat is effectiever dan overtuigen. Ik ben sowieso voorstander van autonomie, de basis van de WGBO (Wet Geneeskundige Behandel Overeenkomst, red.) en Neurenberg. Preventie, inclusief vaccins, moet je nooit dwingen.”

‘Preventie moet je nooit dwingen’

Wie zijn er in deze crisis het hardst getroffen volgens jou?

“De hele samenleving, op verschillende niveaus. Ik word daar emotioneel van. Kleine ondernemers, covid-patiënten die dood gingen, mensen die niet bij hun familielid mochten, eenzame bejaarden, kinderen die onderwijs misten, studenten die het niet meer zagen zitten. De crisis, zowel het virus als de maatregelen, hebben vooral de kwetsbaren geraakt. Sommigen waren kwetsbaar voor lichamelijke schade, anderen juist voor psychische of financiële schade. Weegt onderwijs afpakken nog wel op tegen schade in de zorg? Misschien was een omgekeerde lockdown een optie geweest. Die weging heb ik niet gezien. Wellicht had dit te maken met de sturing op zorgcapaciteit en met wie er in het OMT zaten. De schade voor het gezonde deel van de samenleving is zwaar onderschat.”

Je werkt dagelijks met ‘de dood’. Voor veel mensen is praten over de dood echter beladen. We lijken zelfs niet meer te kunnen accepteren dat wij doodgaan. Hoe komt het dat we zo bang zijn voor de dood?

“Zingeving in het leven moet er zijn. En die wordt gevormd door verbintenissen. Als die domeinen gaan kraken en schuren, kan men de zingeving verliezen, en angstig worden. Een van de oorzaken van gebrek aan zingeving is de secularisatie, het ontkerken. We geloven niet meer in een leven hierna. Dus onze levensduur wordt belangrijker, maar dat brengt tegelijk ook de angst mee voor de dood. Memento mori (gedenk te sterven) werd vroeger als loutering gezien, de dood hoorde er gewoon bij, en dat ontbreekt nu. Veel mensen leven in een illusie van onsterfelijkheid. Je moet de dood echter accepteren om het leven te bestuderen. Stel jezelf de vraag waar je gelukkig van wordt. Verzamel herinneringen en kijk hoe je je leven hebt ingericht. Matcht dat met elkaar?”

‘Veel mensen leven in een illusie van onsterfelijkheid’

Wat moeten we bij een volgende crisis anders doen?

“Lessen trekken! Ook op ethisch vlak. Schade ontstaat niet alleen door een virus, maar ook door de maatregelen. We moeten retrospectief kijken hoe andere landen het gedaan hebben zoals Zweden, waar de scholen bijv. niet dicht gingen. We moeten alle schade in kaart gaan brengen, dit zorgvuldig wegen en ethisch hierop reflecteren. Dan kunnen we het de volgende keer anders, wellicht wat menselijker, aanpakken.”

Auteur: Wendy Mittemeijer-Ooteman